Kategoria: Rodzice i dzieci

Język odzwierciedla rzeczywistość i jednocześnie tworzy ją. To w jaki sposób mówimy o pewnych rzeczach pokazuje jak je widzimy i sprawia, że właśnie takimi się stają.

Stąd moje refleksje wokół dwóch zjawisk językowych, które zaobserwowałam w sposobie, w jaki rodzice mówią o małych dzieciach.

Po pierwsze: mówią o czynnościach dziecka w pierwszej osobie liczby mnogiej, „my”. Często to całkiem zrozumiałe, bo niemowlak z definicji wielu czynności bez udziału swoich bliskich wykonać nie potrafi. Bądźmy jednak szczerzy, jest cała pula aktywności, które maluch wykonuje samodzielnie, jego dotyczą oraz  jest za nie całkowicie odpowiedzialny. I przy nich liczba mnoga mnie razi. Bo jak to brzmi: „ząbkujemy”, „mamy zaparcie”, „mamy alergię”, „nie chcemy ssać” itd. Moja bogata wyobraźnia podsuwa mi od razu obrazy bezzębnego rodzica, na nocniku lub przy piersi. Tłumaczę to sobie symbiotyczną bliskością rodzica z dzieckiem we wczesnym dzieciństwie, która odzwierciedla się w języku.

Po drugie: opowiadając o zachowaniu dziecka rodzice często wtrącają zaimek „mi”. Zwykle mówiąc o zachowaniu problematycznym: „on mi nie śpi w dzień”, „ona mi nie chce jeść warzyw”. Rozumiem to jako formę skargi, wyrzutu. Brzmi to tak, jakby zachowanie dziecka było skierowane przeciwko rodzicowi.

Oba te wyrażenia są świadectwem zakorzenionego w ludziach przekonania, że wszystko co dziecko robi odnosi się do jego rodziców (robi to dla nich lub przeciwko nim) albo nawet że dziecko jest częścią rodziców, ich przedłużeniem. Nieuświadomionego przekonania, bo przecież większość rodziców przyzna, że widzą i uznają fakt, że dziecko jest jedynym w swoim rodzaju, osobnym człowiekiem.

Rozmyślałam o tym wszystkim na spacerze, podeszłam do kiosku i kupiłam gazetę. Pani sprzedająca prasę zagaiła w punkt: „płacimy kartą?”. Już miałam odrzec: „to co, po połowie?”, ale ugryzłam się w język. Nie ma bardziej przykrej sytuacji niż ta, w której tłumaczenie żartu trwa trzy razy dłużej niż on sam 🙂

 

Punktem wyjścia niech będzie fragment z „O ciele i duszy” Borisa Cyrulnika:

„Na otoczkę sensoryczną młodego szczura składają się bodźce biologiczne, których nie postrzega on w sposób przypadkowy. Od urodzenia wyłapuje przede wszystkim zapach i mechaniczny nacisk na plecy i brzuch. (…)Przez pierwsze dziewięć dni młody szczur, żyjący w świecie zapachów, uczy się odróżniać woń matki, która jest jak węchowy podpis, charakterystyczny tylko dla niej. Ten kanał sensoryczny wdrukowuje się w jego pamięć i dzięki temu jest istotnym elementem bezpiecznej bazy, która- zewnętrzna wobec niego- będzie wpływać na jego zachowania, sprawi, że staną się śmiałe i odkrywcze. Jeśli w ramach eksperymentu odizolujemy tego szczura, brak otoczki sensorycznej zatrzyma jego rozwój. Zdrowy szczur zachoruje, ponieważ struktura jego środowiska zostanie zniszczona. Nie będzie nawet w stanie trawić mleka odciągniętego matce i podanego mu pipetą.

„Psychoterapia” polega w takim przypadku na klepaniu szczura po grzbiecie i lekkim szczypaniu go w ogon- bardzo szybko zaczyna znów badać otoczenie i trawić mleko! Bodźce płynące z poklepywania i szczypania są dla niego biologicznie znaczące- w naturalnym otoczeniu odbierałby je, kiedy matka, wracając do gniazda, deptałaby po nim lub lekko chwytała zębami za ogon, by go przesunąć”.

Niejeden Homo Sapiens o rozdętym ego poczułby się urażony twierdzeniem, że ma coś wspólnego ze szczurem. Jednak każdy kto widział z bliska ludzkiego noworodka wie, że ma on wiele z kociaka, cielaka czy szczurzego oseska.

Według Teorii Czwartego Trymestru poród człowieka w 40. tygodniu ciąży to wielki falstart, wynikający z naszych przerośniętych głów, mieszczących przerośnięte mózgi. Gdyby dziecko siedziało w macicy jeszcze dłużej, to nie przecisnęłoby się przez miednicę matki. Stąd też Matka Natura wyznaczyła koniec ciąży na moment, gdy to przejście jest jeszcze możliwe, lecz zrobiła to kosztem przygotowania ludzkich dzieci do egzystencji na zewnątrz ciała mamy. Inne zwierzęta są znacznie lepiej przygotowane i szybciej osiągają samodzielność. Amerykański (lecz jakże polsko brzmiący ;)) pediatra Karp wymyślił, że w pierwszym trymestrze życia ludzkie niemowlaki potrzebują warunków zblizonych do tych  w macicy: 5 S (swaddle – spowijanie, side or stomach position – ułożenie na boku lub na brzuszku, shush – szumienie, swing – kołysanie i suck – ssanie).

Nie jest tajemnicą, że dzieci są drogie- nie tylko sercu, ale też kieszeni. Dobra wiadomość jest taka, że 5 S mamy w zasięgu ręki, w prezencie od natury. Aby skutecznie „podeptać” ludzkie oseski, czyli mówiąc językiem Cyrulnika dostarczyć im biologicznie znaczących bodźców tworzących bezpieczną bazę, musimy tylko trochę zmienić swoje zwyczaje pracowników biurowych w kraju o umiarkowanym klimacie: rozruszać zastałe za biurkiem biodra do kołysania, oswoić widok karmiącej piersi w przestrzeni publicznej, zrzucić trochę ciuchów i zamienić Channel na własne feromony. Ciasno zawinąć w kocyk. Nie wieszczyć ze zgrozą, że dziecko przyzwyczai się do noszenia na rękach. Darować sobie przestronne łóżeczka z baldachimem, wymyślne karuzele śpiewające po angielsku i inne „stymulujące rozwój” gadżety.

No dobra, technika też przychodzi w sukurs: zdrowie Misiów Szumisiów i białych szumów na youtube 😉

Lękowi rodzice mają lękowe dzieci. Pewnie dotyczy to również innych cech psychicznych, czy sposobów reagowania. Pewnie nie jest to szczególnie odkrywcze. Zawsze mnie to jednak frapowało…

Czy lęk się dziedziczy jak kolor oczu albo kształt nosa? Czy rodzice przekazują go w procesie wychowania tak jak to, żeby się uczyć i nie bekać przy stole? Dlaczego ujawnia się tylko u części rodzeństwa?

Jako dziecko bałam się jeździć windą. Do tego stopnia, że wolałam wbiec do mieszkania mojego dziadka na 8. piętrze niż do niej wsiąść.  Lata później, gdy oswoiłam już lęk i doceniłam dobrodziejstwa tego wynalazku zaczęłam analizować kiedy i skąd przyszedł do mnie lęk i czym się karmił. Sceną filmową, na którą przypadkiem trafiłam w TV, gdy byłam mała, w której bohater wskazuje na kabinę windy i nieuchronnie zbliża się do końca szybu. Zasłyszaną sensacyjną historią o tym, jak ktoś został wciągnięty w dziurę i rozmazany po piętrach. Radami mojej mamy, bym nie wsiadała do windy sama lub z nieznajomymi. Opowieściami dziadka o tym, że znów został uwięziony w windzie między piętrami i z niej wychodził. Historią z dzieciństwa mojej mamy o tym, jak dowcipny wujek w ramach żartu zaciął ich w windzie, a ona bardzo się przestraszyła.

Lęk przed windą to taki lęk- pikuś. O wyraźnych granicach, wyróżniony z tła, zidentyfikowany. Opisywalny, nazwany. Łatwy do oswojenia, pokonania. A jeśli nie, to możliwy do uniknięcia, zignorowania w polskich warunkach, gdzie rzadko pracuje się na 15. piętrze szklanego drapacza chmur.

Co jednak z combo lękami? Rozlanym, wszechogarniającym, paraliżującym lękiem przed  TYM, CZEGO NAZWY NIE WOLNO WYMAWIAĆ, którego doświadczają niekiedy ludzie? Lęku przed życiem.

I znów, jak mógłby ironicznie zauważyć ktoś sceptyczny wobec psychologii, chodzi o matkę (lub najbliższą dziecku osobę, ktokolwiek by nią nie był). Według teorii więzi relacje jakie stworzymy w dzieciństwie z najbliższymi są matrycą dla wszystkich innych relacji w życiu. Nie tylko relacji z innymi, lecz także z sobą samym i światem. W bezpiecznej relacji z opiekunem dziecko jest ciekawe, śmiałe, odważne. Może stopniowo zwiększać dystans do mamy, wypuszczać się w świat. Dzięki swoim dotychczasowym doświadczeniom wie, że mama uważnie obserwuje co się z nim dzieje i w razie czego ruszy z pomocą. Wie, że mama czuwa i ostrzega przed niebezpieczeństwami. Dzięki stanowczemu „nie”  maluch unika poparzenia, wpadnięcia pod samochód i spotkania z niebezpiecznymi dla niego osobami. Sprawdza jak działa świat i doświadcza przyjemności eksperymentowania i wpływania na niego, zmieniania swojego otoczenia. W nieuniknionych porażkach spotyka się z pocieszeniem i wsparciem. Dorosły człowiek, który dorastał w takich warunkach czuje się ważny i godny miłości, buduje przyjaźnie i związek oparte na miłości i życzliwości. Realizuje się, rozwija, spełnia swoje marzenia, planuje.

Na takim gruncie combo lęk nie wykiełkuje.

Bywa jednak, że mama nie ufa sobie, innym, światu. Kocha swoje dziecko i chce je chronić. Taka mama przytrzymuje kurczowo dziecko, bo gdzie będzie bezpieczniejsze niż w jej ramionach? Jako trzylatek dziecko nie zostanie u babci na noc, ani nie pójdzie do przedszkola. Będzie się bawić z nianią w domu. Nianią, którą mama nagra ukradkiem na kamerę, czy nie podaje dziecku leków nasennych i nie siedzi w tym czasie w telefonie. Dziecko nie będzie też samo jadło, bo może się skaleczyć widelcem albo poparzyć zupą. Syn, jako dziesięciolatek, nie pojedzie na kolonie, bo spotka element i nauczy się pyskować. Nie będzie jeździł na nartach, bo to kontuzyjny sport. Córka, będąc nastolatką, nie pójdzie z koleżankami do kina, a na wycieczce szkolnej będzie odbierać telefony od zaniepokojonej mamy. Pod jej nieobecność rodzice przeczytają jej pamiętnik, żeby się upewnić, że nie wpadła w złe towarzystwo.

Czy po osiągnięciu dorosłości, usamodzielnieniu się człowiek wreszcie może odetchnąć pełną piersią, korzystać z życia? Trudno mu, bo postawa rodzica stanowi jego integralną część. Już zawsze towarzyszy mu wątpiący, pełen niepokoju podszept. Pojechać na zagraniczne stypendium? Nie dasz rady…Szef chwali twój projekt? Manipuluje tobą…Mężczyzna zaprasza cię na randkę? Chce cię zaciągnąć do łóżka….Zrobić wymarzony kurs nurkowania? W wiadomościach podawali, że ostatnio nurka pożarł rekin…Mąż znowu poszedł na siłownię? Pewnie ma inną…Zagłosować w wyborach? I tak nic się nie zmieni, a politycy chcą się tylko nachapać…

Człowiek czuje się samotny i bezwolny, a to doskonała pożywka dla combo lęku.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

„Orężem jest, jak często w takich przypadkach, dziecko. Młot, maczuga, Wunderwaffe polemistów. Dobro dziecka- najważniejsze. W imię dobra dziecka można się domagać odwołania Parady Równości, wprowadzenia szczepień lub zakazania szczepień, ustawy takiej czy siakiej, a co dopiero zamalowania graffiti: dzieci i ryby głosu nie  mają, a panie Grażyny tego świata chętnie ujmują się za nimi (za dziećmi, bo za rybami- niekoniecznie) i raczej nie konsultując się z nimi, ślą listy do redakcji”

Z panią Grażyną można się zapoznać w felietonie „Hyc, hyc, hyc”, zamieszczonym w książce „Młodszy księgowy”- polecam. Jacek Dehnel jak zwykle trafia w sedno. „Dobro dziecka” porusza czułą strunę u nas wszystkich-wszak nawet jeśli nie mamy dzieci,  to sami nimi byliśmy.

Ciekawe jest jednak to, że kontekstem, w którym najczęściej słyszę o dobru dziecka jest kontekst rozwodowy, w którym ewidentnie dziecku dzieje się krzywda. „Dobro dziecka” ma uzasadnić rozwód i organizację opieki po rozwodzie. „Dobro dziecka” ma zamknąć usta drugiemu rodzicowi. „Dobro dziecka” ma skłonić psychologa do napisania pomyślnej dla rodzica opinii, czy przyjęcia dziecka na terapię.

Mam kłopot z „dobrem dziecka” z kilku powodów.

Zwykle „dobro dziecka” sprowadza się do rozwiązań pomyślnych dla osoby, która „dobrem dziecka” szafuje. Nie myślę o  tym jako o celowym zabiegu, manipulacji. Myślę, że dorośli głęboko wierzą, że to co zaplanowali służy dziecku. Tak dalece identyfikują się z ukochaną pociechą, że  psychicznie się z nią zlewają. Czasem już nie wiadomo gdzie się kończy dziecko, a zaczyna rodzic. Do kogo należą przekonania, uczucia, lęki, które hulają po systemie rodzinnym.

Oddanie dziecku co dziecięce, a wzięcie tego, co własne, wymaga niezwykłych możliwości tolerowania sprzeczności. Bo jak partner, który zachował się jak łajdak, może być kochającym ojcem? Jak dziecko może kochać mamę, a jednocześnie z radością jechać na weekend do taty?

To, co przybliża do dobra dziecka,  to samoświadomość rodzica. Jego własna ciężka praca w  rozpoznawaniu tego, co myśli i czuje (i które kawałki przekazuje dziecku). Uważne obserwowanie dziecka i wspieranie go, zgodnie z tym co jest, a  nie tym co powinno być lub rodzic chciałby, żeby było.

 

 

Ostatnio odbyłam z pewnym uroczym siedmiolatkiem na korytarzu szkolnym dialog następującej treści:

A: a dlaczego Pani dziś się tak elegancko ubrała?

Ja (żartobliwym tonem): pomyślałam sobie, że może dziś spotkam A., to się ładnie ubiorę

A(wzruszony): ooo, gdyby teraz był obiad, to dałbym pani mandarynkę!

Ale ponieważ nie była pora obiadowa,  z mandarynki nici. Przynajmniej tej namacalnej, bo po rozmowie czułam się jakbym właśnie pożarła jedną, wyjątkowo soczysta i słodką. Po raz kolejny przekonałam, że mózg nie rozróżnia rzeczywistego doświadczenia od wyobrażenia.

 

 

Zawsze mnie fascynuje jak procesy poznawcze wpływają na procesy emocjonalne. Mogą dwojako- lepsze rozumienie spraw może podwyższać albo obniżać poziom lęku.

Weźmy na przykład temat śmierci. Rozwojowo, około 7 r.ż. dzieci zaczynają rozumieć zjawisko śmierci we wszystkich jej aspektach: nieodwracalności (człowiek, który umarł nie może ożyć) i uniwersalności (wszyscy umrzemy). Nie przypadkiem właśnie w tym momencie rozwojowym dzieci okazują wzmożony niepokój wyrażający się w zadawaniu dorosłym licznych, trudnych pytań w tym temacie („czy wy umrzecie?”, „czy ja umrę?” „co się dzieje z człowiekiem po śmierci?” itp.)

Z drugiej strony, wraz z rozwojem dzieci nabywają wiedzę na temat sposobów zapobiegania i możliwości ratunku w sytuacjach zagrożenia, jakimi dysponuje ludzkość  (np. „jak będę mył ręce, to się nie rozchoruję”, „jak ktoś się włamie do naszego domu, to alarm zacznie wyć”). To daje możliwości realnego wpływu na rzeczywistość, a tym samym uspokaja.

Po drugie, mądrzejąc, dzieci mają większe możliwości świadomego uspokajania samych siebie, gdy się boją, poprzez racjonalną obróbkę przerażającej rzeczywistości. Najbardziej mnie rozczulił siedmiolatek wyśmiewający się z młodszego brata, który wierzył, że potwory chowają się pod jego łóżkiem i bardzo się bał. Gdy zapytałam, czy on się nie boi, popatrzył na mnie kpiąco i zaprzeczył. Ja (myśląc o tym, że siedmiolatek to już taki rozumny człowiek) zapytałam: „jak to się dzieje, że ty się nie boisz?”. Odpowiedź siedmiolatka: „bo ja mam za niskie łóżko,  potwory się pod nim nie zmieszczą”. Cóż, siedmiolatek jest najwyżej w połowie drogi do dojrzałego i abstrakcyjnego myślenia 🙂

Przed kilkoma laty w  ramach badań przesiewowych w szkole podstawowej miałam przyjemność rozmawiać z ponad setką sześcio- i siedmiolatków.

Pod wpływem impulsu i przypływu fantazji postanowiłam m.in. przyjrzeć się ich rozwojowi moralnemu.

Otóż pokazałam każdemu z dzieci ten (zapożyczony z książki „Powiedz komuś” Elżbiety Zubrzyckiej) rysunek i zadałam pytanie:

„Co myślisz o tym, co robi ten chłopiec”?

Wyniki potwierdziły, że dorośli wywiązują się ze swojej wychowawczej roli: 100 % dzieci, niektóre z wyraźnym oburzeniem, odpowiadały: „źle robi”, „jest niegrzeczny”.

Gdyby się na tym zatrzymać znalazłoby potwierdzenie to, co często rodzice mówią mi o swoich dzieciach w wieku żłobkowym i przedszkolnym: „on dobrze wie co można, a co nie”, „on specjalnie łamie zasady”.

Na szczęście postanowiłam podrążyć…

Niektóre dzieci rozumowały w znajomy mi sposób- te dzieci osiągnęły zdolność przyjęcia cudzej perspektywy:

Ja: a dlaczego źle?

Dziecko (przejęte): bo kotka to boli/ bo kotek tego nie lubi/ bo może mu urwać ogonek/ bo kotek też czuje

I wszystkie inne odpowiedzi wskazujące na to, że kot też człowiek 😉

Czyli złe jest sprawianie bólu żywej istocie.

 

Niektórzy jednak kombinowali inaczej:

Ja: a dlaczego źle?

Dziecko: bo kotek może ugryźć/ podrapać

 

Jeden chłopiec osiągnął mistrzostwo w tym zakresie:

Dziecko: źle, bo to jest niemiłe i niebezpieczne

Ja: dla kogo niebezpieczne?

Dziecko: dla chłopca, bo kotek może ugryźć

Ja (z nadzieją): a dla kogo niemiłe?

Dziecko (zdziwione): no też dla chłopca, bo kotek ma szorstki ogonek

Czyli dzieci identyfikują się z chłopcem, a złe jest to, co owemu chłopcu zagraża lub powoduje jego dyskomfort.

 

Bywało też bardziej dramatycznie:

Dziecko: on chce go wrzucić do pożaru

Ja (naprawdę nie wiem co mnie skłoniło do zadania tego pytania): a dlaczego to jest złe?

Dziecko: bo ktoś go może zobaczyć

Czyli złe jest dać się złapać 😉

Wnioski:

• Kohlberg miał rację opisując stadia rozwoju moralności. Według jego teorii większość dzieci poniżej 9 r.ż. znajduje się na poziomie przedkonwencjonalnym, obejmującym dwa stadia:

stadium moralności heteronomicznej – charakteryzuje działania nakierowane na unikanie kary oraz podporządkowanie władzy autorytetów. W stadium tym dominuje egocentryczny punkt widzenia, w którym nie bierze się pod uwagę potrzeb innych osób oraz nie zdaje sobie sprawy z tego, że różnią się one od potrzeb własnych.

stadium konkretnego indywidualizmu – dominuje podejście instrumentalne, reguł przestrzega się tylko wtedy, gdy odpowiada to czyjejś potrzebie; działa się głównie dla zaspokojenia własnych interesów. W odróżnieniu od poprzedniego stadium rozumie się jednak, że inni mogą mieć odmienne potrzeby.

Co ciekawe, są dorośli, którzy pozostają w tej fazie, o czym, nota bene, wiedział skądś Sienkiewicz:

„Jeśli ktoś Kalemu zabrać krowy (…) to jest zły uczynek (…). Dobry uczynek to jak Kali komuś zabrać krowy”

A dzieci tak na serio 😉

• Generalnie przeceniamy poziom rozumienia norm społecznych u dzieci. Dzieci się uczą, powtarzają to, co mówią im dorośli. Potrafią wyrecytować to, czego dorośli od nich oczekują. Wiedzą już sporo na temat tego co wolno, a czego nie. Jednak gdy przyjrzeć się temu wnikliwie okazuje się, że dziecięce rozumienie norm jest zupełnie inne niż dorosłe. Błędem jest zatem przykładanie tej samej miary do dzieci i dorosłych, gdy łamią owe normy, bo logika która za tym stoi jest diametralnie różna.